Parlamenter sistem, iki yapılı olan yürütme organını halkın dolaylı olarak seçtiği ve seçilen yürütme organının bir tarafı olan kabinenin yasama organına karşı sorumlu olduğu demokratik bir yönetim biçimidir.
Belirtilen tanım itibariyle saf parlamenter sisteme aittir. Parlamenter sistemin asli özelliklerini içinde barındıran bu tanımdan üç asli özellik çıkarmak mümkündür.
- Yürütmenin Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu (Kabine) şeklinde iki yapılı olması.
- Halkın yürütme organını doğrudan doğruya değil dolaylı olarak seçmesi.
- Kabinenin yasama organı olan meclise karşı sorumlu ve güvenine tabii olması.
Bu üç temel unsur saf parlamenter sistemin olmazsa olmaz unsurlarıdır. Örneğin, Cumhurbaşkanını meclisin değil de halkın doğrudan seçmesi durumunda yarı başkanlık benzeri bir yapıya evrilmiş olur. Yürütme organının tek yapılı olması ise başkanlık sistemi benzeri bir yönetim biçimine evrilir. Dolayısıyla bu hususlar saf parlamenterizm için asli unsurlarıdır.
Parlamenter Sistemin Asli Özellikleri
Yürütme Organının Düalist (İki Yapılı) Olması
Parlamenter yönetim biçiminde yürütme Cumhurbaşkanı (Devlet Başkanı) ve Başbakan yönetimindeki Bakanlar kurulu olmak üzere iki yapılıdır. Bu yapılardan ilki olan Cumhurbaşkanı meclis tarafından seçilir. Yetkileri ise gayet sınırlıdır. Yürütmede asıl görevli olan güvenoyu ile yasama organının güvenine bağlı olan Bakanlar kuruludur. Fakat rejim Cumhuriyet (Cumhurî parlâmenterizm) değil de monarşi olması durumunda parlamenter sistem olsa dahi yürütmenin bir kanadını Cumhurbaşkanı değil Hükümdar veya Kral oluşturur. Bu noktada rejim ve sistem mefhumları karşılaştırılmamalıdır.
Halkın Yürütme Organını Seçmesi
Parlamenter sistemde halk meclisteki vekilleri seçer. Milletvekili seçimlerinin akabinde oluşan yasama organı içerisinden ise hükümet kurulur. Hükümete başkanlık yapacak kimse yani Başbakan yine yasama organı içerisinden seçilir. Seçilen Başbakan ise meclis içerisindeki vekillerden veya sık rastlanmasa da meclis dışındaki kimselerden Bakanlar Kurulunu (Kabineyi) oluşturur. Dolayısıyla halk kendini yönetecek hükümeti doğrudan doğruya değil dolaylı olarak seçmiş olur.
Yürütme organının bir diğer kolu olan Devlet Başkanı ise Cumhurî parlâmenter sistemde Başbakan gibi meclis içerisinden seçilir. Halk tıpkı Başbakanda olduğu gibi doğrudan doğruya Cumhurbaşkanını seçmez. Parlamenter sistem mevcut fakat rejim Cumhuriyet değil monarşi ise devlete başkanı ırsi intikal gibi muhtelif yöntemlerle yönetime geliyor olabilir.
Kabinenin Yasama Organına Karşı Sorumluluğu
Parlamenter sistemin bir başka olmazsa olmaz, asli şartı yasama organına karşı getirdiği sorumluluktur. Belirtildiği üzere düalist yapılı olan yürütme organının bir tarafı olan Cumhurbaşkanının yasama organına karşı bir sorumluluğu olmamasına rağmen yürütmenin diğer kanadı olan Bakanlar Kurulunun yasama organına karşı sorumluluğu söz konusudur. Bu sorumluluk meclisin elindeki güvenoyu aracı ile değerlendirilir. Ekseriyetiyle meclis bünyesinden çıkan kabine, meclisin güvenini kazanmaz ise düşürülebilir ve akabinde yeni hükümet kurma görevini meclisteki diğer vekiller üstlenir.
Kanaatimce gayet sağlıksız iktidarlara vesile olan bu husus, beraberinde kısa süreli iktidarları ve diken üstünde çalışan kabineleri getiriyor. Nitekim bu hususu birçok anayasa hukukçusu da tenkit etmiş ve beraberinde rasyonelleştirilmiş parlamenterizm veya bir diğer tabir ile güçlendirilmiş parlamenter sistem çözümü ortaya konmuştur. Hükümetin daha sağlıklı hareket etmesi için parlamenter sistem üzerinde çeşitli iyileştirmeler yapan bu sistemin değerlendirilmesi başka bir içerikte yapılacaktır.
Parlamenter Sistemin Diğer Özellikleri
- Kuvvetlerin sert ayrılığı söz konusu değildir. Bir kimse hem yasama organın üyesi hem de yürütme organının mensubu olabilir. Misalen bir vekil yasama organının üyesi iken Bakan seçilmesi durumunda yürütme organına da mensup olur. Dolayısıyla yasama ve yürütme kuvvetleri yumuşak ayrılmıştır.
- Yasama organının kabineyi güvenoyu ile feshedebileceğini ifade etmiştik. Aynı şekilde yürütme organı da yasama organını feshedebilir. Yani devlet başkanı da gerekli bulunması durumunda yasama organını feshedebilir.
- Parlamenter sistemde devlet başkanı olan Cumhurbaşkanının meclise karşı sorumluluğu yoktur. Dolayısıyla meclis Cumhurbaşkanını feshedemez.
- Bakanlar kurulunun ekseriyeti, meclis içerisinden çıktığı gerekçesiyle Bakanlar kurulunun üyeleri aynı zamanda yasma organının da üyeleridir. Dolayısıyla Bakanlar kurulunun üyeleri meclis faaliyetlerine katılabilir. Aynı zamanda kanun teklif etme hakları da mevcuttur.
- Meclis iki yapılı olabilir fakat meclisin iki yapılı olması parlamenter sistem açısından zaruri değildir. Meclisin İngiliz parlamentosunda olduğu gibi (lordlar ve avam kamarası) iki yapılı olması parlamenter sistemi zedelemez.
- Parlamenter sistemde devlet başkanının yetkileri gayet sınırlıdır. Devleti temsil niteliği taşır. Aynı zamanda siyaset üstü, uzlaştırıcı bir niteliğe de sahiptir.
- Parlamenter sistemde Başbakan ve kabine, Başbakanın kontrolünde ortak hareket eder.
- Bakanlar kuruluna seçilen bakanları meclis içerisinden seçmek zaruri değildir. Meclis dışındaki kimselerden bakan seçilmesi mümkündür.